Odia Grammar Samasa for OPSC ASO, OTET, OSSTET, TGT, CTET, CHT, BEd Entrance, OSSC & Other Competitive Examination

ସମାସ

(କ) ଯଶୋଦା ପୁତ୍ର ନିମିତ୍ତ ଶୋକରେ ଅଧୀର ହେଲେ ।

(ଖ) ଯଶୋଦା ପୁତ୍ରଶୋକରେ ଅଧୀର ହେଲେ ।

(ଗ) ସୁନାରେ ତିଆରି ହାରଟି ଝିଅକୁ ଭାରି ମାନୁଛି ।

(ଘ) ସୁନାହାର ଟି ଝିଅକୁ ଭାରି ମାନୁଛି ।

(ଙ) ଶୋକରୂପକ ଅଗ୍ନି ମଣିଷ ଶରୀରକୁ କ୍ଷୀଣ କରିଦିଏ ।

(ଚ) ଶୋକାଗ୍ନି ମଣିଷ ଶରୀରକୁ କ୍ଷୀଣ କରିଦିଏ ।

(ଛ) ଚକ୍ର ଅଛି ପାଣିରେ ଯାହାର; ସେ ମହାଭାରତ ଯୁଦ୍ଧର କର୍ଣ୍ଣଧାର ଅଟନ୍ତି ।

(ଜ) ଚକ୍ରପାଣି ମହାଭାରତ ଯୁଦ୍ଧର କର୍ଣ୍ଣଧାର ଅଟନ୍ତି ।

🖝 ଆସ ଉପର ବାକ୍ୟ ଗୁଡ଼ିକୁ ଆଲୋଚନା କରିବା । ବର୍ତ୍ତମାନ ଲକ୍ଷ୍ୟକର – ‘କ’ ଓ ‘ଖ’ ବାକ୍ୟର ଅର୍ଥ ସମାନ ହେଉଛି । ସେହିପରି ଯଥାକ୍ରମେ ‘ଗ ଓ ଘ’, ‘ଡ ଓ ଚ’, ‘ଛ ଓ ଜ’ ବାକ୍ୟର ଅର୍ଥ ମଧ୍ୟ ସମାନ ହେଉଛି ।

🖝 ‘କ’ ବାକ୍ୟରେ ଥିବା ‘ପୁତ୍ର ନିମିତ୍ତ ଶୋକ’ ପଦଗୁଡ଼ିକ ମିଶିଯାଇ ‘ଖ’ ବାକ୍ୟରେ ‘ପୁତ୍ରଶୋକ’ ପଦରେ ପରିଣତ ହୋଇଛି । ସେହିପରି ‘ଗ’ ବାକ୍ୟରେ ଥିବା “ ସୁନାରେ ତିଆରି ହାର” ପଦଗୁଡ଼ିକ ମିଶିଯାଇ ‘ଘ’ ବାକ୍ୟରେ ‘ସୁନାହାର’, ‘ଙ’ ବାକ୍ୟର ‘ଶୋକରୂପକ ଅଗ୍ନି’ ପଦଗୁଡ଼ିକ ମିଶିଯାଇ ‘ଚ’ ବାକ୍ୟରେ ‘ଶୋକାଗ୍ନି’ରେ ଓ ‘ଛ’ ବାକ୍ୟର ‘ଚକ୍ର ଅଛି ପାଣିରେ ଯାହାର’ ‘ଜ’ ବାକ୍ୟରେ ‘ଚକ୍ରପାଣି’ରେ ପରିଣତ ହୋଇଛି ।

🖝 ଆମେ ଦେଖିଲେ ଯେ ବାକ୍ୟ ମଧ୍ୟରେ ପରସ୍ପର ସମ୍ପର୍କ ଥିବା ଏକାଧୂକ ପଦକୁ ମିଶାଇ ଦେଇ ଏକପଦରେ ପରିଣତ କରାଯାଇ ପାରୁଛି । ଫଳରେ ବାକ୍ୟ ଛୋଟ ହୋଇପାରୁଛି ଓ ଶ୍ରୁତି ମଧୁର ହେଉଛି । ବ୍ୟାକରଣ ଶାସ୍ତ୍ରରେ ଏହି ପ୍ରକ୍ରିୟାକୁ ‘ସମାସ’ କୁହାଯାଏ । ଏଥିରୁ ଜଣାଗଲା ଯେ –

🖝 ପରସ୍ପର ସମ୍ବନ୍ଧ ଥିବା ଦୁଇ ବା ତତୋତ୍ସକ ପଦକୁ ଏକ ପଦରେ ପରିଣତ କରିବାର ନାମ ହେଉଛି ସମାସ ।

🖝 ସମାସ ପ୍ରକ୍ରିୟାରେ ସମ୍ପର୍କିତ ହୋଇଥିବା ପଦଗୁଡ଼ିକ ହେଲେ ଯଥାକ୍ରମେ ସମସ୍ତପଦ, ପୂର୍ବପଦ, ପରପଦ ବା ଉତ୍ତର ପଦ, ସମସ୍ୟମାନପଦ ଓ ବିଗ୍ରହବାକ୍ୟ ।

ସମସ୍ତ ପଦ

🖝 ସମାସରେ ପଦଗୁଡ଼ିକ ମିଳିତ ହେବାପରେ ଯେଉଁ ପଦ ସୃଷ୍ଟିହୁଏ ତାହାକୁ ‘ସମସ୍ତପଦ’ କୁହାଯାଏ । ଅନ୍ୟ ଉପାୟରେ ଆମେ ମଧ୍ୟ କହି ପାରିବା – “ ସମାସନିଷ୍ପନ୍ନ ପଦକୁ ସମସ୍ତପଦ କୁହାଯାଏ ।”

🖝 ସିଂହ ଚିହ୍ନିତ ଆସନ = ସିଂହାସନ । ଏଠାରେ “ ସିଂହାସନ” ହେଉଛି ‘ସମସ୍ତପଦ’ । ‘ସିଂହ’ ହେଉଛି ପୂର୍ବପଦ ଓ ‘ ଆସନ’ ହେଉଛି ପରପଦ’ ବା ଉତ୍ତର ପଦ’ ।

ସମସ୍ୟମାନ ପଦ

🖝 “ସିଂହାସନ” ସମସ୍ତ ପଦରେ ‘ ସିଂହ’ ଗୋଟିଏ ସମସ୍ୟାମାନ ପଦ ଓ ‘ ଆସନ’ ଆଉ ଏକ ସମସ୍ୟମାନ ପଦ ।

🖝 “ଯେଉଁପଦ ଗୁଡ଼ିକର ମିଶ୍ରଣରେ ସମସ୍ତ ପଦ ଗଠିତ ହୁଏ ସେହି ପଦଗୁଡ଼ିକ ଗୋଟିଏ ଗୋଟିଏ “ ସମସ୍ୟାମାନ ପଦ” ।

ବିଗ୍ରହବାକ୍ୟ

🖝 ସମାସ ଅନ୍ତର୍ଗତ ପଦମାନଙ୍କର ପରସ୍ପର ସମ୍ବନ୍ଧ ଜାଣିବା ପାଇଁ ଯେଉଁ ବାକ୍ୟ ଗଢ଼ାଯାଏ ତାହାକୁ ବିଗ୍ରହବାକ୍ୟ କୁହାଯାଏ ।

🖝 ବିଗ୍ରହ ବାକ୍ୟକୁ ବ୍ୟାସବାକ୍ୟ ବା ସମାସବାକ୍ୟ ବୋଲି ମଧ୍ୟ କୁହାଯାଏ ।

ସମାସର ପ୍ରକାର ଭେଦ

🖝 ଅର୍ଥର ପ୍ରାଧାନ୍ୟ ଦୃଷ୍ଟିରୁ ସମାସକୁ ମୁଖ୍ୟତଃ ଛଅ ଭାଗରେ ବିଭକ୍ତ କରାଯାଇଛି । ଯଥା :- ତତ୍‌ପୁରୁଷ, କର୍ମଧାରୟ, ଦ୍ବିଗୁ, ଦ୍ୱନ୍ଦ୍ବ, ବହୁବ୍ରୀହି ଓ ଅବ୍ୟୟୀଭାବ ।

🖝 ଏମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରୁ ‘ତତ୍‌ପୁରୁଷ’ ଓ ‘କର୍ମଧାରୟ’ ସମାସ ଦୁଇଟିରେ ଉତ୍ତରପଦର ଅର୍ଥରେ ପ୍ରାଧାନ୍ୟ ରହୁଥିବା ହେତୁ ଏ ଦୁଇଟି “ଉତ୍ତରପଦ ପ୍ରଧାନ” । ‘ଦ୍ବିଗୁ’ ଓ ଅବ୍ୟୟୀଭାବ “ ପୂର୍ବପଦ ପ୍ରଧାନ” ‘ଦ୍ବନ୍ଦ୍ବ’ ସମାସରେ ‘‘ ଉଭୟପଦ” ବା ପ୍ରତ୍ୟେକ ପଦରେ ଅର୍ଥର ପ୍ରାଧାନ୍ୟ ରହିଛି । କିନ୍ତୁ ବହୁବ୍ରୀହି ସମାସରେ କୌଣସି ସମସ୍ୟମାନ ପଦର ଅର୍ଥ ଉପରେ ପ୍ରାଧାନ୍ୟ ଦିଆନଯାଇ “ ସ୍ୱତନ୍ତ୍ର ଅର୍ଥ” ଉପରେ ଗୁରୁତ୍ଵ ଦିଆଯାଇଥାଏ । ଏହାକୁ ‘ଅନ୍ୟଅର୍ଥ’ ପ୍ରଧାନ କୁହାଯାଏ ।

ତତ୍‌ପୁରୁଷ ସମାସ

🖝 ଦ୍ଵିତୀୟା ଠାରୁ ସପ୍ତମୀ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ବିଭକ୍ତି ଯୁକ୍ତ ବିଶେଷ୍ୟ ପଦ ସହିତ ବିଶେଷ୍ୟ କିମ୍ବା ବିଶେଷଣ ପଦର ସମାସ ହୋଇ ପର ପଦର ଅର୍ଥର ପ୍ରାଧାନ୍ୟ ରହିଲେ ତତ୍‌ପୁରୁଷ ସମାସ ହୁଏ । ଏହାର ସମସ୍ତ ପଦରେ ପୂର୍ବ ପଦର ବିଭକ୍ତି ଚିହ୍ନ ଲୋପ ପାଏ।

ଦ୍ଵିତୀୟା ତତ୍ ପୁରୁଷ

ଗୃହକୁ ଆଗତ = ଗୃହଗତ

ଧନକୁ ପ୍ରାପ୍ତ = ଧନପ୍ରାପ୍ତ

ଘରକୁ ମୁହାଁ = ଘରମୁହାଁ

ସାହାଯ୍ୟକୁ ପ୍ରାପ୍ତ = ସାହାଯ୍ୟପ୍ରାପ୍ତ ।

🖝 ସେହିପରି ଚରଣାଶ୍ରିତ, ମାଛଧରା, ଦୁଧ, ଦୁଃଖପ୍ରାପ୍ତ ଆଦି ସମାସ ଗଢ଼ାଯାଇପାରିବ । ବ୍ୟାପ୍ତି ଓ କାଳ ଅଥରେ ମଧ୍ୟ ଦ୍ଵିତୀୟା ତତ୍‌ପୁରୁଷର ରୂପ ଦେଖିବାକୁ ମିଳେ, ଯଥା :- ଚିରକାଳ(କୁ) ବ୍ୟାପୀ ଦୁଃଖ = ଚିରଦୁଃଖ, କ୍ଷଣକାଳ(କୁ) ବ୍ୟାପୀ ସ୍ଥାୟୀ = କ୍ଷଣସ୍ଥାୟୀ ଏଠାରେ ପୂର୍ବ ପଦରେ ଥିବା ଦ୍ଵିତୀୟା ବିଭକ୍ତିର ଚିହ୍ନ କୁ, ଙ୍କୁ – ସମସ୍ତ ପଦରେ ଲୁପ୍ତ ହୋଇଛି ।

ତୃତୀୟା ତତ୍ପୁରୁଷ

ଶରଦ୍ଵାରା ଆହତ = ଶରାହତ, ବିଦ୍ୟାରେ ହୀନ = ବିଦ୍ୟାହୀନ, ମାଙ୍କଡ଼ ଦ୍ବାରା ଖିଆ = ମାଙ୍କଡ଼ ଖିଆ ସେହିପରି ଅଗ୍ନିଦଗ୍ଧ, ଜଳଶୂନ୍ୟ, ମନଗଢ଼ା, ହାତକଟା, ଶୋକାକୁଳ, ତନ୍ତବୁଣା, ଭଗାରିହସା, କାଳିଦାସରଚିତ ଆଦି ସମାସ ଗଢ଼ାଯାଇପାରିବ । ଏଠାରେ ତୃତୀୟା ବିଭକ୍ତିର ଚିହ୍ନ ‘ରେ’, ‘ଦ୍ଵାରା’ ଆଦି ସମସ୍ତପଦରେ ଲୁପ୍ତ ହୋଇଛି ।

ଚତୁର୍ଥୀ ତତ୍‌ପୁରୁଷ

ପୁତ୍ର ନିମିତ୍ତ ଶୋକ = ପୁତ୍ରଶୋକ

ରଙ୍ଗ ନିମିତ୍ତ ମଞ୍ଚ = ରଙ୍ଗମଞ୍ଚ

ଦେବଙ୍କୁ ଅର୍ପିତ = ଦେବାର୍ପିତ

🖝 ସେହିପରି; ଧର୍ମପତ୍ନୀ, ଛତାକନା, ପିଇବା ପାଣି, ମନରୁଚା ଆଦି ସମାସ ଗଢ଼ାଯାଇପାରିବ । ଏଠାରେ ପୂର୍ବପଦରେ ଥିବା ଚତୁର୍ଥୀ ବିଭକ୍ତିର ଚିହ୍ନ ସମସ୍ତପଦରେ ଲୁପ୍ତ ହୋଇଛି ।

ପଞ୍ଚମୀ ତତ୍‌ପୁରୁଷ

ବୃକ୍ଷରୁ ପତିତ = ବୃକ୍ଷପତିତ, ବିଦେଶରୁ ଆଗତ = ବିଦେଶାଗତ

🖝 ସେହିପରି ଆମେ ଗଢ଼ିପାରିବା – ଗୋଠଖଣ୍ଡିଆ, ଧର୍ମଛଡ଼ା, ରୋଗମୁକ୍ତ, ଗଛତୋଳା, ଜନ୍ମାନ୍ଧ ଇତ୍ୟାଦି ଏଠାରେ ପୂର୍ବପଦରେ ଥିବା ପଞ୍ଚମୀ ବିଭକ୍ତିର ଚିହ୍ନ ‘ରୁ’ ସମସ୍ତ ପଦରେ ଲୁପ୍ତ ହୋଇଛି ।

ଷଷ୍ଠୀ ତତ୍‌ପୁରୁଷ

ଏହି ସମାସର ଗଠନ ପ୍ରଣାଳୀରେ ବିବିଧତା ରହିଛି ।

(କ) ଗାଆଁର ମୁଣ୍ଡ = ଗାଆଁମୁଣ୍ଡ, ନଦୀର ଜଳ = ନଦୀଜଳ ସେହିପରି ଗଢ଼ାଯାଇପାରିବ – ନାରୀଶିକ୍ଷା, ପ୍ରଜାତନ୍ତ୍ର, କର୍ମଫଳ, ମାତୃଭାଷା, ମାନବଧର୍ମ, ଯୁବକସଂଘ ଇତ୍ୟାଦି ।

(ଖ) ଅର୍ଶ, ମଧ୍ୟ, ପୂର୍ବ, ଅପର ପ୍ରଭୃତି ପଦ ସମସ୍ତ ପଦରେ ପୂର୍ବପଦ ହୋଇଥାଏ

ଚନ୍ଦ୍ରର ଅର୍ଷ = ଅର୍ଦ୍ଧଚନ୍ଦ୍ର

ନଈର ମଝି = ମଝି ନଈ

ଅହନ୍( ର) ମଧ୍ୟ = ମଧ୍ୟାହ୍ନ

ରାତ୍ରିର ମଧ୍ୟ = ମଧ୍ୟରାତ୍ର

ଅହନ( ର) ପୂର୍ବ = ପୂର୍ବାହ୍ଣ,

ଅହନ( ର) ଅପର = ଅପରାହ୍ନ

ସେହିପରି ଗଢ଼ାଯିବ – ଅଧରାତି, ମଧ୍ୟଦେଶ ଇତ୍ୟାଦି ।

(ଗ) ଷଷ୍ଠୀ ତତ୍‌ପୁରୁଷ ସମାସରେ ‘ରାଜା’ ଶବ୍ଦ ସମସ୍ତପଦରେ ‘ରାଜ’ରେ ପରିଣତ ହୁଏ । ହଂସମାନଙ୍କର ରାଜା = ରାଜହଂସ ପଥମାନଙ୍କର ରାଜା = ରାଜପଥ ରାଜାଙ୍କର ପୁତ୍ର = ରାଜପୁତ୍ର ମଗଧର ରାଜା = ମଗଧରାଜ ସେହିପରି ହେବ ରାଜନୀତି ।

(ଘ) ସ୍ତ୍ରୀଲିଙ୍ଗବାଚକ ଶବ୍ଦ ସମସ୍ତପଦରେ ପୁଂଲିଙ୍ଗରେ ରୂପାନ୍ତରିତ ହୁଏ ଯଥା : ହଂସୀର ଡିମ୍ବ = ହଂସଡିମ୍ବ, ଛାଗୀର ଦୁଗ୍ଧ = ଛାଗଦୁଗ୍ଧ ପୂର୍ବପଦରେ ଥିବା ଷଷ୍ଠୀ ବିଭକ୍ତିର ଚିହ୍ନ ‘ର’ ସମସ୍ତପଦରେ ଲୁପ୍ତ ହୋଇଛି ।

ସପ୍ତମୀ ତତ୍‌ପୁରୁଷ

🖝 ସାହିତ୍ୟରେ ନିପୁଣ = ସାହିତ୍ୟନିପୁଣ, ଗଣିତରେ ପଟୁ=ଗଣିତପଟୁ,ବିଦ୍ୟାରେ ନିପୁଣ=ବିଦ୍ୟା ନିପୁଣ, ଗଛରେ ପାଚିଲା = ଗଛପାଚିଲା, ଅରଣ୍ୟରେ ରୋଦନ = ଅରଣ୍ୟ ରୋଦନ । ଏଠାରେ ପୂର୍ବ ପଦରେ ଥିବା ସପ୍ତମୀ ବିଭକ୍ତିର ଚିହ୍ନ ‘ରେ’ ସମସ୍ତପଦରେ ଲୋପ ପାଇଛି । ସେହି ନିୟମରେ ଗଢ଼ା ଯାଇପାରିବ – ହାଣ୍ଡିରନ୍ଧା, ସନ୍ତରଣପଟୁ, ନରାଧମ, ଦୁଃଖମଗ୍ନ, ବଣଭୋଜି ଇତ୍ୟାଦି ।

ନଞ୍ଜ ତତ୍‌ପୁରୁଷ

🖝 ତତ୍‌ପୁରୁଷ ସମାସରେ ନିଷେଧ ଅର୍ଥରେ ନଞ୍ଜ ତତ୍‌ପୁରୁଷ ସମାସ ହୁଏ । ସଂସ୍କୃତ ନଞ୍ଜର ଓଡ଼ିଆ ରୂପ ହେଉଛି ‘ନ’ । ଏହା ଏକ ନାସ୍ତିସୂଚକ ଅବ୍ୟୟ । ସାଧାରଣତଃ ‘ ନ’ ପରେ ସ୍ଵରବର୍ଣ୍ଣଥିଲେ ‘ ନ’ ସ୍ଥାନରେ ‘ଅନ’ ‘ ହୁଏ ଏବଂ ‘ ନ’ ପରେ ବ୍ୟଞ୍ଜନ ବର୍ଣ୍ଣ ଥିଲେ ‘ ନ’ ସ୍ଥାନରେ ‘ ଅ’ ହୁଏ ।

ନ ଆବିଳ = ଅନାବିଳ

ନ ଉଚିତ = ଅନୁଚିତ

🖝 ସେହିପରି ହେବ – ଅନଶନ, ଅନଭିଜ୍ଞ, ଅନାଗତ, ଅନିଷ୍ଟ, ଅନୁନ୍ନତ । ଏଠାରେ ‘ ନ’ ‘ ଅନ’ରେ ପରିଣତ ହେଲା । ଅନ୍ୟପକ୍ଷରେ ନ ଚଳ= ଅଚଳ, ନ କଟା = ଅକଟା । ଏଠାରେ ‘ନ’ ‘ଅ’ ରେ ପରିଣତ ହେଲା । ସେହିପରି ଗଢ଼ାଯାଇପାରିବ – ଅବାଟ, ଅଧୁଆ, ଅଦୂର, ଅପାଳକ, ଅପାଠୁଆ, ଅଲଗା, ଅମାନିଆ ଇତ୍ୟାଦି।

🖝 ଆମ ଭାଷାରେ ‘ଅଣ’ର ବ୍ୟବହାର ଅଛି । ‘ ନ’ ପରେ ସ୍ଵର ବା ବ୍ୟଞ୍ଜନ ଯାହା ଥାଉନା କାହିଁକି – ‘ ଅଣ’ର ଆଗମ ହୁଏ । ଯଥା : ନ ଓସାରିଆ = ଅଣଓସାରିଆ ନ ହଳଦିଆ = ଅଣହଳଦିଆ

ଉପପଦ ତତ୍‌ପୁରୁଷ

🖝 କେତେକ ପଦ ଗଢ଼ିବା ପାଇଁ ‘ଧାତୁ’ ପୂର୍ବରେ ଅନ୍ୟ ଗୋଟିଏ ପଦ ଯୋଗ କରାଯାଏ ତାହାକୁ ଉପପଦ କୁହାଯାଏ ।

ମଧୁପାନ କରେ ଯେ ସେ = ମଧୁପ, ମଧୁପାୟୀ

କୁଳ ବୁଡ଼ାଏ ଯେ = କୁଳବୁଡ଼ା

🖝 ଏଠାରେ ‘ ମଧୁ’ ଓ ‘ କୁଳ’ ଶବ୍ଦ, ଧାତୁ ପୂର୍ବରେ ବ୍ୟବହୃତ ହୋଇଛନ୍ତି । ଏଗୁଡ଼ିକ ହେଉଛନ୍ତି ଉପପଦ । ଏଥୁରୁ ଜଣାଗଲା ଯେ –

🖝 ଉପପଦ ସହିତ ଧାତୁ ଅଥବା କ୍ରିୟା ନିଷ୍ପନ୍ନ ଅନ୍ୟ ପଦର ଯେଉଁ ସମାସ ହୁଏ ତାକୁ ‘ଉପପଦ ତତ୍‌ପୁରୁଷ ସମାସ’ କହନ୍ତି ।

🖝 ସେପରି ଗଢ଼ାଯାଇପାରିବ ଶଯ୍ୟାଶାୟୀ, କୁମ୍ଭକାର, ମଣିଷ, ସତ୍ୟବାଦୀ, କାନକୁହା ଇତ୍ୟାଦି ।

ଅଲୁକ୍ ସମାସ

🖝 ଯୁଧ୍(ଯୁଦ୍ଧରେ) ସ୍ଥିର = ଯୁଧୃଷ୍ଟିର । ଆଗରୁ ଦେଖିଲେ ସମାସର ସମସ୍ତ ପଦରେ ପୂର୍ବପଦର ବିଭକ୍ତି ଚିହ୍ନ ‘ଲୁକ୍’ ବା ଲୁପ୍ତ ହୋଇ ଯାଇଛି, କିନ୍ତୁ ଏଠାରେ ‘ଯୁଧ’ ସପ୍ତମୀ ବିଭକ୍ତି ହୋଇଥିଲେ ମଧ୍ୟ ସମସ୍ତପଦରେ ତା’ର ରୂପ ଲୁକ୍ ବା ଲୁପ୍ତ ହେଉନାହିଁ । ତେଣୁ ତାହା ଅଲୁପ୍ତ ବା ଅଲୁକ୍ ହୋଇ ରହୁଛି । ଏଥିରୁ ଜାଣିଲେ ଯେ –

🖝 ଯେଉଁ ସମାସର ସମସ୍ତପଦରେ ବିଭକ୍ତ ଚିହ୍ନ ଲୁପ୍ତ ହୁଏ ନାହିଁ ତାହାକୁ ‘ଅଲୁକ୍ ସମାସ’ କହନ୍ତି ।

🖝 ଏପରି ଗଢ଼ାଯାଇ ପାରିବ – ବନେ (ବନରେ) ଚରେ ( ବିଚରଣ କରେ) ଯେ = ବନେଚର ଅନ୍ତେ (ଅନ୍ତରେ) ବାସକରେ ଯେ = ଅନ୍ତେବାସୀ ଇତ୍ୟାଦି ।

କର୍ମଧାରୟ ସମାସ

🖝 କର୍ମଧାରୟ ସମାସର ଗଠନ ପ୍ରଣାଳୀରେ ବିବିଧତା ରହିଛି । ବିଗ୍ରହବାକ୍ୟ ଓ ସମାସ ପଦର ଗଠନ କୌଶଳ ଲକ୍ଷ୍ୟ କର ।

(କ) ନୀଳ ଅଟେ କଇଁ = ନୀଳକଇଁ

🖝 ଏଠାରେ ‘ ନୀଳ’ ବିଶେଷଣ ପଦ ଓ ‘କଇଁ’ ବିଶେଷ୍ୟପଦ । ସେହିପରି ଡେଙ୍ଗାଗଛ, ପୋଡ଼ାତିଅଣ, କଅଁଳଶାଗ, ଫଟାହାଣ୍ଡି, ସଫାଲୁଗା, ସଜନ, ଉଡ଼ାଜାହାଜ, ଲୁଣିମାଛ ଇତ୍ୟାଦି ।

(ଖ) ଯେ ରୁଦ୍ର ସେ ସୁନ୍ଦର = ରୁଦ୍ରସୁନ୍ଦର

ଯେ ମୂର୍ଖ ସେ ପଣ୍ଡିତ = ମୂର୍ଖପଣ୍ଡିତ

ଯେ ଚାଲାକ ସେ ଚତୁର = ଚାଲାକ ଚତୁର

🖝 ଏଠାରେ ରୁଦ୍ର, ସୁନ୍ଦର, ମୂର୍ଖ, ପଣ୍ଡିତ, ଚାଲାକ, ଚତୁର ଆଦି ସମସ୍ତ ଶବ୍ଦ ବିଶେଷଣ ପଦ ।

(ଗ) ଯେ ରାଜା ସେ ଋଷି = ରାଜର୍ଷି

ଏ🖝 ଠାରେ ‘ରାଜା’ ବିଶେଷ୍ୟ ପଦ ଓ ‘ଋଷି’ ମଧ୍ୟ ବିଶେଷ୍ୟପଦ ।

(ଘ) ଶ୍ରେଷ୍ଠ ଅଟେ ନର = ନିରଶ୍ରେଷ୍ଠ

🖝 ଏଠାରେ ‘ନର’ ବିଶେଷ୍ୟ ଓ ‘ଶ୍ରେଷ୍ଠ’ ବିଶେଷଣ ପଦ ।

🖝 ବିଶେଷଣ ଓ ବିଶେଷ୍ୟ ପଦକୁ ନେଇ ଯେଉଁ ସମାସ ଗଠିତ ହୁଏ, ତାହାକୁ ‘କର୍ମଧାରୟ ସମାସ’ କହନ୍ତି । ଏହି ସମାସର ସମସ୍ତପଦରେ ପରିପଦର ଅର୍ଥର ପ୍ରାଧାନ୍ୟ ରହେ । କର୍ମଧାରୟ ସମାସର ବିଭିନ୍ନ ରୂପ ଅଛି ଆସ, ସେଗୁଡ଼ିକୁ ଦେଖିବା ।

ରୂପକ କର୍ମଧାରୟ

🖝 ଉପମେୟ: ଯାହା ବିଷୟରେ ଉପମା ଅର୍ଥାତ୍ ତୁଳନା ଦିଆଯାଏ ତାକୁ ‘ଉପମେୟ’ କହନ୍ତି । ଏହି ଉପମେୟ ହେଉଛି ପ୍ରକୃତ ବସ୍ତୁ ।

🖝 ଉପମାନ : ଉପମେୟ ବା ପ୍ରକୃତ ବସ୍ତୁ ସହିତ ଯାହାର ତୁଳନା କରାଯାଏ ତାକୁ ‘ଉପମାନ’ କହନ୍ତି ।

🖝 “ଈଶ୍ବର ଚନ୍ଦ୍ର ବିଦ୍ୟାସାଗର ବିଦ୍ୟାରରେ ଭୂଷିତ ହୋଇଥିଲେ । ଏଠାରେ ‘ବିଦ୍ୟା’ ହେଉଛି ଉପମେୟ ଓ ‘ରନ୍’ ହେଉଛି ଉପମାନ । ଏଠାରେ ବିଦ୍ୟା ସହିତ ରନ୍‌ର ତୁଳନା କରାଯାଇଛି । ଆମେ ଏପରି ମଧ୍ୟ କହିପାରିବା – ବିଦ୍ୟା ରୂପକ ରନ୍ = ବିଦ୍ୟାରନ୍ତି । ଏଠାରେ ଉପମେୟ ଓ ଉପମାନ ମଧ୍ୟରେ ଭେଦଥିଲା ପରି ଜଣାପଡୁ ନାହିଁ । ଏଥୁରୁ ଜଣାଗଲା ଯେ;

🖝 ଉପମାନ ଓ ଉପମେୟ ମଧ୍ୟରେ ଅଭେଦ କଚ୍ଛିତ ହୋଇ ସମାସ ହେଲେ ‘ରୂପକ କର୍ମଧାରୟ’ ସମାସ ହୁଏ ।

ଏହି ସୂତ୍ରରେ ଆମେ ଗଢ଼ିପାରିବା – ଶୋକସାଗର, କନ୍ୟାରନ୍, ପୁତ୍ରମଣି, ଶୋକାଗ୍ନି, ଅଜ୍ଞାନ-ଅନ୍ଧକାର – ଇତ୍ୟାଦି ।

🖝 ସାଧାରଣ ଧର୍ମ :- ଉପମେୟ ଓ ଉପମାନ ମଧ୍ୟରେ ଥିବା ସମାନଗୁଣ ଧର୍ମକୁ ସାଧାରଣ ଧର୍ମ କୁହାଯାଏ । ‘ ମୁଖଟି ଚନ୍ଦ୍ର ପରି ସୁନ୍ଦର’ ଏଠାରେ ସୁନ୍ଦର ହେଉଛି ସାଧାରଣଧର୍ମ ବାଚକ ପଦ । ଅର୍ଥାତ୍ ଚନ୍ଦ୍ର ଯେପରି ସୁନ୍ଦର ମୁଖଟି ସେହିପରି ସୁନ୍ଦର ।

ଉପମାନ କର୍ମଧାରୟ

କାକ ପରି କୃଷ୍ଣ = କାକକୃଷ୍ଣ

ଘନ ପରି ଶ୍ୟାମ = ଘନଶ୍ୟାମ

🖝 ‘କାକ’ ଓ ‘ଘନ’ ହେଉଛନ୍ତି ଉପମାନ ଓ ‘କୃଷ୍ଣ’ ଓ ‘ଶ୍ୟାମ’ ହେଉଛନ୍ତି ସାଧାରଣ ଧର୍ମ । ଏଠାରେ ଆମେ ଦେଖିଲେ କେବଳ ଉପମାନ ଓ ସାଧାରଣ ଧର୍ମ ରହିଛି । ଏଥୁରୁ ଜଣାଗଲା ଯେ,

🖝 ଉପମାନ ସହିତ ସାଧାରଣ ଧର୍ମବାଚକ ପଦର ସମାସକୁ ‘ଉପମାନ କର୍ମଧାରୟ’ ସମାସ କୁହାଯାଏ ।

🖝 ଆମେ ଏହି ଧାରାରେ ଗଢ଼ିପାରିବା – ତୁଷାରଧବଳ

ଉପମିତ କର୍ମଧାରୟ

ମୁଖଟି ଚନ୍ଦ୍ର ପରି = ମୁଖଚନ୍ଦ୍ର

ଏଠାରେ ‘ ମୁଖ’ ହେଉଛି ‘ ଉପମେୟ’ ଓ ‘ଚନ୍ଦ୍ର’ ହେଉଛି ଉପମାନ । ଏଥିରୁ ଜଣାଗଲା ଯେ –

🖝 ସମାସରେ ଉପମେୟ ପୂର୍ବପଦ ଓ ଉପମାନ ପରପଦ ହେଲେ ତାହାକୁ ‘ଉପମିତକର୍ମଧାରୟ’ ସମାସ କହନ୍ତି । ଏହିସୂତ୍ରରେ ଗଢ଼ାଯାଇପାରିବ – ଅଧରବିମ୍ବ, ପାଦପଦ୍ମ, ଚରଣକମଳ, ନରସିଂହ, ନରେନ୍ଦ୍ର ଇତ୍ୟାଦି ।

ମଧ୍ୟପଦଲୋପୀ କର୍ମଧାରୟ

🖝 ରାଜାଙ୍କ ସିଂହଦ୍ଵାରରେ ଦ୍ଵାରପାଳ ପହରା ଦେଉଛି ।

‘ସିଂହଦ୍ଵାର’କୁ ଆମେ ଲେଖିପାରିବା ‘ସିଂହ ଚିହ୍ନିତ ଦ୍ଵାର । ସମାସ ଗଠିତ ହେଲେ ‘ ଚିହ୍ନିତ’ ପଦଟି ଲୋପ ହୋଇଯାଉଛି ଏଥୁରୁ ଆମେ ଜାଣିଲେ ଯେ,

🖝 ଯେଉଁ କର୍ମଧାରୟ ସମାସର ସମସ୍ତ ପଦରେ ମଧ୍ୟବର୍ତ୍ତୀ ପଦର ଲୋପ ହୋଇଥାଏ, ତାହାକୁ ‘ମଧ୍ୟପଦଲୋପୀ କର୍ମଧାରୟ ସମାସ’ କହନ୍ତି ।

ଏହି ଧାରାରେ ଗଢ଼ାଯାଇ ପାରିବ,

ଘୃତ ମିଶ୍ରିତ ଅନ୍ନ = ଘୃତାନ୍ନ

ସୁନାରେ ତିଆରି ମୁଦି = ସୁନାମୁଦି

କାଠରେ ତିଆରି ପୋଲ = କାଠପୋଲ

ବର ନାମକ ଗଛ=ବରଗଛ

ସେହିପରି ହେବ, ଦହିଚୁଡ଼ା, ରେଳଗାଡ଼ି, ଚନ୍ଦ୍ରମୁଖ, ବକଧାର୍ମିକ ଇତ୍ୟାଦି ।

🖝 କର୍ମଧାରୟ ସମାସର ଆଉ କେତେକ ଉଦାହରଣ :

ଅନ୍ୟଗ୍ରାମ = ଗ୍ରାମାନ୍ତର

ଅନ୍ୟରୂପ = ରୂପାନ୍ତର

ଅନ୍ୟଦେଶ = ଦେଶାନ୍ତର

କୁ(କୁତ୍ସିତ) ଅଟେ ଆକାର = କଦାକାର

କୁ(କୁତ୍ସିତ) ଅଟେ ପୁରୁଷ = କୃପୁରୁଷ, କାପୁରୁଷ

ଦ୍ଵନ୍ଦ୍ଵ ସମାସ

ଗଛଟି ଫୁଲଫଳରେ ଭରା ହୋଇଛି ।

🖝 ଫୁଲଫଳ ଶବ୍ଦ ଦୁଇଟି ଭିନ୍ନ ଭିନ୍ନ ଶବ୍ଦ ଯଥା :- ‘ଫୁଲ’ ଓ ‘ଫଳ’ । ଏ ଦୁଇଟିଯାକ ବିଶେଷ୍ୟ ପଦ ସମସ୍ତପଦରେ ଦୁଇଟିର ଅର୍ଥର ସମାନ ପ୍ରାଧାନ୍ୟ ରହୁଛି ସେହିପରି ଦୁଇରୁ ଅଧିକ ଶବ୍ଦ ବି ମିଶିପାରନ୍ତି । ଯଥା; ରାମ ଲକ୍ଷ୍ମଣ ଓ ସୀତା = ରାମଲକ୍ଷ୍ମଣସୀତା । ଧର୍ମ, ଅର୍ଥ, କାମ ଓ ମୋକ୍ଷ = ଧର୍ମାର୍ଥକାମମୋକ୍ଷ । ଏଥୁରୁ ଜଣାଗଲା,

🖝 ପ୍ରତ୍ୟେକ ପଦର ଅର୍ଥର ପ୍ରାଧାନ୍ୟ ଥାଇ ଏକାଧୂକ ବିଶେଷ୍ୟ ପଦର ମିଳନରେ ଯେଉଁ ସମାସ ଗଠିତ ହୁଏ ତାହାକୁ ‘ଦ୍ଵନ୍ଦ୍ଵ ସମାସ’ କୁହାଯାଏ ।

🖝 ଏହି ଧାରାରେ ଗଢ଼ାଯାଇପାରିବ, ଦମ୍ପତି, ବାଟଘାଟ, ହରିହର, ଲେଖାପଢ଼ା ଇତ୍ୟାଦି ।

ଦ୍ଵିଗୁ ସମାସ

🖝 ତ୍ରିଫଳା ପାଣି ସ୍ୱାସ୍ଥ୍ୟ ପାଇଁ ହିତକର । ‘ତ୍ରିଫଳା’ ଶବ୍ଦଟି ତିନିଫଳର ସମାହାରରୁ ସୃଷ୍ଟି ହୋଇଛି । ‘ ତ୍ରିଫଳା’ର ବ୍ୟାସବାକ୍ୟ ହେଉଛି ତ୍ରି( ତିନି) ଫଳର ସମାହାର । ଶବ୍ଦଟିର ଆଦ୍ୟରେ ସଂଖ୍ୟାବାଚକ ଶବ୍ଦ ତ୍ରି( ତିନି) ରହିଅଛି । ସେହିପରି “ ଚାରିବେଦ ” = ଚାରିବେଦର ସମାହାର । ଏହାର ଆଦ୍ୟଶବ୍ଦ ‘ ଚାରି’ ମଧ୍ୟ ହେଉଛି ସଂଖ୍ୟାବାଚକ ଶବ୍ଦ। ଏଥିରୁ ଜଣାଗଲା,

🖝 ଯେଉଁ ସମାସରେ ସଂଖ୍ୟାବାଚକ ଶବ୍ଦ ପୂର୍ବରେ ଥାଇ ସମସ୍ତପଦଟି ସମାହାର ବା ସମଷ୍ଟିକୁ ବୁଝାଉଥାଏ ତାହାକୁ ଦ୍ଵିଗୁ ସମାସ କହନ୍ତି ।

ଏହି ସୂତ୍ରରେ ଗଢ଼ାଯାଇ ପାରିବ – ଷଡ଼ରିପୁ, ପଞ୍ଚେନ୍ଦ୍ରିୟ, ଅଷ୍ଟରନ୍, ପଞ୍ଚଗବ୍ୟ, ସପ୍ତାହ, ପଞ୍ଚବଟୀ, ଚଉପଦୀ ପ୍ରଭୃତି ।

ବହୁବ୍ରୀହି ସମାସ

(କ) ଦଶହରାଦିନ ଦାଶରଥି ଦଶାନନକୁ ବଧ କରିଥିଲେ ।

(ଖ) ବାଳକ ଓ ବାଳିକାମାନେ ବୀଣାପାଣିଙ୍କୁ ପୂଜା କରୁଛନ୍ତି ।

ଉପର ବାକ୍ୟ ଦୁଇଟିରେ ‘ ଦଶାନନ’ ଓ ‘ ବୀଣାପାଣି’ ହେଉଛନ୍ତି ବଡ଼ ଅକ୍ଷର ଚିହ୍ନିତ ପଦ । ଏହି ପଦଗୁଡ଼ିକୁ ଆମେ ବ୍ୟାସବାକ୍ୟ ସାହାଯ୍ୟରେ ନିମ୍ନମତେ ଲେଖି ପାରିବା । –

ଦଶ ଆନନ (ମୁଖ) ଯାହାର = ଦଶାନନ

ସେହିପରି ବୀଣା ପାଣି (ହାତ) ରେ ଯାହାର = ବୀଣାପାଣି

ଏଠାରେ ଦଶ, ଆନନ, ବୀଣା, ପାଣି ଆଦି ହେଉଛନ୍ତି ଗୋଟିଏ ଗୋଟିଏ ସମସ୍ୟମାନପଦ । ସମସ୍ତ ପଦ ହେଲାବେଳେ ଏ ସମସ୍ୟାମାନ ପଦମାନଙ୍କର ଗୁରୁତ୍ଵ ନରହି ସ୍ୱତନ୍ତ୍ର ଅର୍ଥ ପ୍ରକଟିତ ହେଉଛି । ଅର୍ଥାତ୍ ଯାହାର ଦଶଟି ଆନନ, ସେ ‘ ଦଶାନନ’ ନ ହୋଇ କେବଳ ‘ରାବଣ’ ଅର୍ଥ ପ୍ରକାଶିତ ହୋଇଛି । ସେହିପରି ବୀଣାପାଣି, ‘ସରସ୍ଵତୀ’ ଅର୍ଥରେ ବ୍ୟବହୃତ ହୋଇଛି । ଏହିପରି କୁହାଯାଇପାରେ; ତ୍ରିଲୋଚନ, ପୀତାମ୍ବର, ଦିଗମ୍ବର, ନୀଳକଣ୍ଠ, ପଞ୍ଚାନନ, ଚତୁର୍ଭୁଜ ଇତ୍ୟାଦି ଏଥୁରୁ ଆମେ ଜାଣିଲେ

🖝 ଯେଉଁ ସମାସରେ ସମସ୍ତପଦ ସମସ୍ୟାମାନ ପଦମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରୁ କାହାରି ଅର୍ଥକୁ ନବୁଝାଇ ଅନ୍ୟକୁ ବୁଝାଏ ତାହାକୁ ‘ବହୁବ୍ରୀହି ସମାସ’ କହନ୍ତି ।

🖝 ମନେରଖିବାକୁ ହେବ ଯେ ଏ ସମାସର ବିଗ୍ରହ ବାକ୍ୟରେ ଯାହାର, ଯାହାକୁ, ଯଦ୍ବାରା, ଯାହାଠାରୁ, ଯାହାଠାରେ ଆଦି ପଦ ବ୍ୟବହୃତ ହୋଇଥାଏ । ଆସ, ଏହି ସମାସର ବିବିଧ ରୂପକୁ ଦେଖୁବା ।

(କ) ବହୁବ୍ରୀହି ସମାସରେ ‘ଅକ୍ଷି’ ଶବ୍ଦ ସମସ୍ତପଦରେ ‘ଅକ୍ଷ’ରେ ଓ ‘ନାଭି’ ଶବ୍ଦ ‘ନାଭ’ରେ ପରିଣତ ହୁଏ ।

ପୁଣ୍ଡରୀକ ଅକ୍ଷି ଯାହାର = ପୁଣ୍ଡରୀକାକ୍ଷ

ବିରୂପ ଅକ୍ଷି ଯାହାର = ବିରୂପାକ୍ଷ

ପଦ୍ମ ନାଭିରେ ଯାହାର = ପଦ୍ମନାଭ

ସେହିପରି ଲେଖାଯାଇପାରେ – ବିଶାଳାକ୍ଷ, ସହସ୍ରାକ୍ଷ ଇତ୍ୟାଦି

(ଖ) ଯଶସ୍, ତେଜସ୍, ମନସ୍ ପ୍ରଭୃତି ଶବ୍ଦର ଶେଷରେ ‘ସ୍’ ରହିଛି । ଏହିଭଳି ଶେଷରେ ‘ସ୍’ ଥିବା ଶବ୍ଦକୁ ନେଇ ବହୁବ୍ରୀହି ସମାସ ହେଲେ ‘ସ୍’ର ଲୋପ ହୁଏ ଓ ଅନ୍ୟ ‘ ଅ’ ‘ଆକାର’ ହୁଏ। ବେଳେବେଳେ ‘ ସ୍’ ଅତୁଟ ରହେ ଓ ‘ କ’ର ଆଗମ ହୁଏ ।

ମହାନ ତେଜ ଯାହାର = ମହାତେଜା

ଉଦାର ଚେତ ( ଚିତ୍ତ) ଯାହାର = ଉଦାରଚେତା

ଉଚ୍ଚ ମନ ଯାହାର = ଉଚ୍ଚମନା

ଅନ୍ୟ ମନ ଯାହାର = ଅନ୍ୟମନା, ଅନ୍ୟମନସ୍କ

ଅଳ୍ପ ବୟଃ ଯାହାର = ଅଳ୍ପବୟା, ଅଳ୍ପବୟସ୍କ

(ଗ) କେତେକ କ୍ଷେତ୍ରରେ ନାସ୍ତିବାଚକ ଶବ୍ଦ (ନାହିଁ) ପୂର୍ବପଦ ହୋଇ ବହୁବ୍ରୀହି ସମାସ ହୋଇଥାଏ । ଏହାକୁ ନିଷେଧାର୍ଥକ ବହୁବ୍ରୀହି ସମାସ କହନ୍ତି ।

ନାହିଁ ଅନ୍ତଯାହାର = ଅନନ୍ତ,

ନାହିଁ ଆଦି ଯାହାର = ଅନାଦି,

ନାହିଁ ଗାଧ (ଅଗଭୀରତ୍ବ) ଯାହାର = ଅଗାଧ,

ନାହିଁ ଦୋଷ ଯାହାର = ନିର୍ବୋଷ,

ନାହିଁ କାର (କାର୍ଯ୍ୟ) ଯାହାର = ବେକାର

🖝 ସେହିପରି ଗଢ଼ାଯାଇପାରିବ – ଅତଳ, ଅସୀମ, ନିର୍ଭୟ, ନିରାକାର, ନୀରୋଗ, ବେହୋସ, ବେତାର, ବେହିସାବୀ, ନିରର୍ଥକ, ନିର୍ଜନ ଇତ୍ୟାଦି । ବିଗତ ହୋଇଅଛି ଧବ ବା ନାହିଁ ଧବ ( ସ୍ଵାମୀ) ଯାହାର ତାକୁ ‘ବିଧବା’ ଓ ବିଗତ ହୋଇଅଛି ପନ୍ଥୀ ବା ନାହିଁ ପତ୍ନୀ ଯାହାର ତାକୁ ‘ବିପନୀକ’ କୁହାଯାଏ ।

(ଘ) ଅନ୍ୟପଦ ସହିତ ‘ ସହ’ ଶବ୍ଦ ଯୋଗରେ ଯେଉଁ ବହୁବ୍ରୀହି ସମାସ ହୁଏ, ତାହାକୁ ‘ ସହାର୍ଥକ ବହୁବ୍ରୀହି’ କୁହାଯାଏ । ଏହି ‘ ସହ’ ଶବ୍ଦ ସମସ୍ତପଦରେ ‘ସ’ରେ ପରିଣତ ହୁଏ । ଉଦାହରଣ;

ପରିବାର ସହିତ ଅଛନ୍ତି ଯେ = ସପରିବାର

ସ୍ତ୍ରୀ ସହିତ ଅଛନ୍ତି ଯେ = ସସ୍ତ୍ରୀକ

(ଙ) ‘ସମାନ’ ଶବ୍ଦ ସହିତ ବହୁବ୍ରୀହି ସମାସ ହେଲେ ‘ସମାନ’ ସ୍ଥାନରେ ‘ ସ’ ହୁଏ। କେତେକ ସ୍ଥଳରେ ‘ସହ’ ମଧ୍ୟ ହୁଏ ।

ସମାନ ତୀର୍ଥ ଯାହାର = ସତୀର୍ଥ

ସମାନ ଉଦରରୁ ଜନ୍ମ ଯାହାର = ସହୋଦର, ସୋଦର

ସେହିପରି ହୁଏ – ସଗୋତ୍ର, ସପିଣ୍ଡ ଇତ୍ୟାଦି ।

(ଚ) କେତେକ ବହୁବ୍ରୀହି ସମାସରେ ଉପମାନ ପୂର୍ବପଦ ଓ ଉପମେୟ ପରପଦ ହୋଇଥାନ୍ତି ସମସ୍ତ ପଦରେ ଉପମାନର ଅଂଶବିଶେଷ ଲୋପପାଏ । ଏହାକୁ ‘ ଉପମିତ ବହୁବ୍ରୀହି’ କହନ୍ତି ।

ଗଜଗମନ ପରି ଗମନ ଯେଉଁ ସ୍ତ୍ରୀର = ଗଜଗମନା

ଚିଲଆଖୁ ପରି ଆଖ ଯାହାର = ଚିଲିଆଖି

ଘୋଡ଼ା ମୁହଁ ପରି ମୁହଁ ଯାହାର = ଘୋଡ଼ାମୁହାଁ

ସେହିପରି ଗଢ଼ାଯାଇ ପାରିବ – ଓଟମୁହାଁ, ମରାଳଗମନା, ସୂର୍ପଣଖା, ମାଗୁରନିଶା, ମୀନନୟନା, ଚାନ୍ଦମୁହାଁ ଇତ୍ୟାଦି ।

(ଛ) ଏକ ଜାତୀୟ କ୍ରିୟାରେ ପରସ୍ପର ବ୍ୟାପୃତ ଥିବା ବୁଝାଇଲେ ‘ ବ୍ୟତିହାର ବହୁବ୍ରୀହି’ ସମାସ ହୁଏ ।

କେଶକୁ କେଶକୁ ଧରି ଯେଉଁ ଯୁଦ୍ଧ = କେଶକେଶି

ପରସ୍ପରକୁ ମାରିବା କାର୍ଯ୍ୟ ହୁଏ ଯହିଁରେ = ମରାମରି

ଠେଙ୍ଗାରେ ଠେଙ୍ଗାରେ ଯେଉଁ ଯୁଦ୍ଧ = ଠେଙ୍ଗାଠେଙ୍ଗି

ସେହିପରି ହେବ; ବାଡ଼ାବାଡ଼ି, ପିଟାପିଟି, ହାତାହାତି, ଧରାଧରି, ପେଲାପେଲି, ଠେଲାଠେଲି ଇତ୍ୟାଦି ।

(ଜ) ବହୁବ୍ରୀହି ସମାସର ଆଉ କେତେକ ଉଦାହରଣ :

ସୁହୃଦୟ ଯାହାର = ସୁହୃଦ

ଅଷ୍ଟ ଅଙ୍ଗ ବଜ୍ର ଯାହାର = ଅଷ୍ଟବକ୍ର

ଏକ ବାଗ ଯାହାର = ଏକବାଗିଆ,

ଦୁଇ ମୁଣ୍ଡ ଯାହାର = ଦୋମୁଣ୍ଡିଆ

ଅବ୍ୟୟୀଭାବ ସମାସ

(୧) ପ୍ରତିହିଂସାପରାୟଣ ବ୍ୟକ୍ତିର ଅଧିକ କ୍ଷତି ହୁଏ ।

(୨) ହରିବାବୁ ଘଟଣାକୁ ଆମୂଳଚୂଳ ବର୍ଣ୍ଣନା କଲେ ।

🖝 ପ୍ରଥମବାକ୍ୟର ‘ପ୍ରତିହିଂସା’ରେ ‘ପ୍ରତି’ ହେଉଛି ଗୋଟିଏ ଅବ୍ୟୟ ପଦ, ସେହିପରି ଦ୍ବିତୀୟ ବାକ୍ୟର ‘ ଆମୂଳଚଳ’ରେ ‘ଆ’ ହେଉଛି ଅବ୍ୟୟପଦ । ଅବ୍ୟୟପଦ ଦୁଇଟି ଶବ୍ଦର ଆରମ୍ଭରେ ରହିଛି । ଅବ୍ୟୟ ପଦ ସହିତ ଅନ୍ୟପଦ ମିଶିଛି । ଏଥିରୁ ଜଣାଗଲା ଯେ –

🖝 ଯେଉଁ ସମାସରେ ଅବ୍ୟୟପଦ ପୂର୍ବପଦ ଭାବରେ ରହି ଅନ୍ୟପଦ ସହିତ ସମାସ ହୋଇଥାଏ ଓ ତହିଁରେ ଅବ୍ୟୟର ଅର୍ଥ ପ୍ରାଧାନ୍ୟ ଥାଏ ତାକୁ ‘ଅବ୍ୟୟୀଭାବ’ ସମାସ କୁହାଯାଏ ।

ବୀପ୍‌ସା ( ବାରମ୍ବାର ), ବ୍ୟାପ୍ତି ଓ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ( ସୀମା), ଅଭାବ, ଯୋଗ୍ୟତା, ଆତିଶଯ୍ୟ, ବୈପରୀତ୍ୟ, ସାମୀର୍ଯ୍ୟ, ସାଦୃଶ୍ୟ, ପଶ୍ଚାତ ପ୍ରଭୃତି ଅର୍ଥରେ ଅବ୍ୟୟୀଭାବ ସମାସ ହୋଇଥାଏ । ଆସ, ସେ ରୂପଗୁଡ଼ିକୁ ଦେଖିବା ।

(କ) ବୀପ୍‌ସା – ଥରକୁଥର = ପ୍ରତିଥର ।

ସେହିପରି ପ୍ରତିଦିନ, ପ୍ରତିଘର ଶବ୍ଦଗଢ଼ା ଯାଇପାରିବ ।

(ଖ) ଅଭାବ – ଭିକ୍ଷାର ଅଭାବ = ଦୁର୍ଭିକ୍ଷ

ସେହିପରି ବନ୍ଦୋବସ୍ତର ଅଭାବ ବେବନ୍ଦୋବସ୍ତ ଏଠାରେ ‘ ଦୁର’ ଓ ‘ବେ’ ଅବ୍ୟୟ ପଦ ।

(ଗ) ବ୍ୟାପ୍ତି ଓ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ – ମରଣପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ = ଆମରଣ

ସେହିପରି ହେବ – ଆସମୁଦ୍ର, ଆକଣ୍ଠ, ଇତ୍ୟାଦି

ଜୀବନକୁ ବ୍ୟାପି = ଆଜୀବନ

ପାଦଠାରୁ ଆରମ୍ଭକରି ମସ୍ତକ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ = ଆପାଦମସ୍ତକ

ଏଠାରେ ‘ଆ’ ହେଉଛି ଅବ୍ୟୟପଦ ।

(ଘ) ଯୋଗ୍ୟତା – ରୂପର ଯୋଗ୍ୟ = ଅନୁରୂପ, ଅନୁ-ଅବ୍ୟୟପଦ

(ଙ) ଅନତିକ୍ରମ-ଶକ୍ତିକୁ ଅତିକ୍ରମ ନ କରି = ଯଥାଶକ୍ତି

ସେହିପରି ହେବ – ଯଥାବିଧ୍, ଯଥୋଚିତ, ଯଥାର୍ଥ ଇତ୍ୟାଦି

ଏଠାରେ ‘ ଯଥା’ ଅବ୍ୟୟପଦ ।

(ଛ) ପଶ୍ଚାତ୍ – ପଶ୍ଚାତ୍‌ମନ = ଅନୁଗମନ ।

ସେହିପରି ହେବ – ଅନୁକରଣ, ଅନୁତାପ, ଅନୁସନ୍ଧାନ ଇତ୍ୟାଦି ।

ଏଠାରେ ‘ ଅନୁ’ ଅବ୍ୟୟ ପଦ ।

(ଜ) ଆତିଶଯ୍ୟ – ଅତିଶୟ ଘଞ୍ଚ – ନିଘଞ୍ଚ ।

ଏଠାରେ ‘ନି’ ଅବ୍ୟୟପଦ ।

(ଝ) ସାଦୃଶ୍ୟ – ମୂର୍ତ୍ତିର ସଦୃଶ = ପ୍ରତିମୂର୍ତ୍ତି ।

ବନର ସଦୃଶ = ଉପବନ

ଭାଷାର ସଦୃଶ = ଉପଭାଷା

ଏଠାରେ ଅବ୍ୟୟ ପଦ – ପ୍ରତି ଓ ଉପ ।

(ଞ) ବୈପରୀତ୍ୟ – କୂଳର ବିପରୀତ = ପ୍ରତିକୂଳ

ପକ୍ଷର ବିପରୀତ = ପ୍ରତିପକ୍ଷ, ବିପକ୍ଷ

ସେହିପରି ହୁଏ – ପ୍ରତିବାଦୀ

ଏଠାରେ ‘ପ୍ରତି’ ଓ ‘ବି’ ଅବ୍ୟୟପଦ ।

ନିତ୍ୟ ସମାସ

🖝 କେତେକ ସ୍ଥଳରେ ସମାସବାକ୍ୟ ନଥାଇ ମଧ୍ୟ ସମାସ ହୁଏ । ଏହାକୁ ‘ନିତ୍ୟ ସମାସ’ କୁହାଯାଏ ।

କୃଷ୍ଣସର୍ପ – (ଏହା ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଜାତିର ନାଗକୁ ବୁଝାଏ – ଅନ୍ୟ କଳାସାପକୁ ବୁଝାଏ ନାହିଁ ।)

ସେହିପରି – ନୀଳକନ୍ଦର (ଶ୍ରୀକ୍ଷେତ୍ର ପୁରୀ), ପୋକଶୁଙ୍ଘା, ଛାରପୋକ, ବିଲୁଆଖାଇ ଇତ୍ୟାଦି ହୁଏ ।

Connect with us on Social Media
	Facebook Page
	Facebook Group
	Instagram
	Youtube Channel
	Telegram Channel

Important Links for Competitive
SSC	OSSC
OPSC	OSSSC
IBPS	RAILWAY

Bidyasagar Classes Address

Plot No-N-6-325, Biju Patnaik College Road, Infront of SBI, Jayadev Vihar, Bhubaneswar

Website: www.bidyasagar.com

Opening and closing hours: Monday to Sunday: 7 AM-9PM

e-Mail : bidyasagar.classes@gmail.com